AI tạo chứng cứ: Rủi ro & Cách Tòa & Trọng tài đánh giá

AI tạo chứng cứ là một rủi to tiềm ẩn trong hoạt động tố tụng tại Tòa án và Trọng tài. Công nghệ trí tuệ nhân tạo ngày càng có khả năng dựng nên những hình ảnh, giọng nói, văn bản “như thật” gây khó khăn trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Theo dõi bài viết dưới đây của Luật Long Phan PMT để hiểu thêm các rủi ro về hành vi này.

AI tạo chứng cứ là gì? Rủi ro pháp lý khi sử dụng chứng cứ từ AI

Chứng cứ do AI tạo ra là những thông tin, dữ liệu, tài liệu, hình ảnh hoặc đoạn ghi âm… được tạo lập, phân tích, trích xuất hoặc xử lý thông qua các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình học máy (machine learning), học sâu (deep learning) hoặc xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), ví dụ như:

• Bản ghi hình ảnh được tổng hợp từ AI (deepfake, deep video).
• Bản dịch, phân tích hợp đồng bằng AI.
• Báo cáo hành vi, dữ liệu từ hệ thống giám sát bằng AI.
• Tóm tắt hoặc trích xuất nội dung từ một kho dữ liệu lớn bằng mô hình học máy.

Trong thực tiễn, các công cụ như ChatGPT, Google Gemini, Claude… có thể tạo ra đoạn hội thoại, báo cáo hoặc “suy luận” pháp lý. Nhưng điều này đi kèm với rất nhiều rủi ro pháp lý nếu được đưa vào làm chứng cứ.

Rủi ro về tính xác thực, AI có khả năng tạo nội dung không có thật nhưng nhìn rất thuyết phục. Đây là nguy cơ lớn nhất:

• Deepfake video có thể mô phỏng lời nói, hành động sai lệch.
• AI có thể tạo văn bản hoặc cuộc hội thoại không hề tồn tại.
• Chatbot có thể “bịa” thông tin nếu không được kiểm chứng nguồn.

Rủi ro về tính khách quan và độc lập, AI hoạt động dựa trên:

• Dữ liệu đầu vào do con người cung cấp.
• Thuật toán học máy do nhà phát triển xây dựng.

Do đó, nếu người khởi tạo cố tình nhập liệu định hướng (ví dụ chỉ chọn dữ liệu có lợi), kết quả mà AI đưa ra sẽ bị lệch, không đảm bảo tính khách quan và độc lập.

Rủi ro về nguồn gốc và chuỗi dữ liệu (chain of custody, Chứng cứ do AI tạo ra, không thể thực hiện:

• Không thể xác minh được ai là người “khởi tạo thực sự” khi nội dung do AI sinh ra (người dùng chỉ đóng vai trò nhập yêu cầu).
• Quá trình tạo lập và xử lý dữ liệu bởi AI thường không được ghi lại một cách độc lập, không có hệ thống xác thực bên thứ ba.
• Không có quy trình kiểm soát tính toàn vẹn của dữ liệu: dữ liệu đầu vào và đầu ra có thể bị thay đổi bất cứ lúc nào.
• Không có chuỗi truy vết (audit trail) rõ ràng chứng minh tính liên tục, hợp pháp trong toàn bộ vòng đời chứng cứ.

Cách Tòa án và Trọng tài đánh giá chứng cứ do AI tạo

Khi giải quyết vụ kiện, Tòa án/ Trọng tài không chỉ thu thập chứng cứ, mà còn có trách nhiệm đánh giá tính hợp pháp, khách quan và liên quan của từng loại chứng cứ trước khi công nhận giá trị pháp lý của nó.

Tòa án

Tòa án thường sẽ đánh giá các chứng cứ để giải quyết vụ án dựa trên các tiêu chí sau đây:

Tính hợp pháp

Theo Điều 93 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, chứng cứ hợp pháp là chứng cứ:

• Được thu thập, giao nộp, kiểm tra và đánh giá theo đúng trình tự, thủ tục luật định;
• Không vi phạm pháp luật trong quá trình thu thập hoặc sử dụng (ví dụ: không thông qua hành vi chiếm đoạt dữ liệu trái phép hoặc can thiệp vào hệ thống máy chủ).

Tính khách quan

Chứng cứ phải phản ánh trung thực bản chất sự kiện, hành vi, không bị làm sai lệch hoặc chỉnh sửa. Tòa án sẽ đánh giá:

• Dữ liệu có thể bị can thiệp không?
• Có dấu hiệu chỉnh sửa nội dung, âm thanh, hình ảnh?
• Có phù hợp với các chứng cứ khác trong vụ án không?

Tính liên quan

Chứng cứ phải liên quan trực tiếp đến vụ việc đang được giải quyết, tức là có thể chứng minh cho một tình tiết cụ thể mà đương sự đưa ra. Ví dụ:

• Một đoạn video deepfake dù rất sắc nét nhưng nếu không liên quan đến hành vi tranh chấp thì vẫn không có giá trị chứng minh.
• Một báo cáo AI tổng hợp sai nội dung pháp luật, dẫn đến kết luận lệch hướng cũng không thể dùng để chứng minh lập luận của đương sự.

Nguồn chứng cứ theo luật định

Theo Điều 94 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, chứng cứ phải được hình thành từ các nguồn hợp pháp như:

• Tài liệu đọc được, nghe được, nhìn được, dữ liệu điện tử.
• Vật chứng.
• Lời khai của đương sự.
• Lời khai của người làm chứng.
• Kết luận giám định.
• Biên bản ghi kết quả thẩm định tại chỗ.
• Kết quả định giá tài sản, thẩm định giá tài sản.
• Văn bản ghi nhận sự kiện, hành vi pháp lý do người có chức năng lập.
• Văn bản công chứng, chứng thực.
• Các nguồn khác mà pháp luật có quy định.

Tuy nhiên, nội dung do AI “sáng tạo” (sinh ra từ prompt người dùng) không được coi là “tài liệu có thật”.

Điều kiện để dữ liệu điện tử được xem là chứng cứ

Để thông điệp dữ liệu điện tử được xem là chứng cứ, cần phải căn cứ vào độ tin cậy của cách thức khởi tạo, gửi, nhận hoặc lưu trữ thông điệp dữ liệu; cách thức bảo đảm và duy trì tính toàn vẹn của thông điệp dữ liệu; cách thức xác định người khởi tạo, gửi, nhận thông điệp dữ liệu và các yếu tố phù hợp khác. Điều này được quy định tại Điều 11 Luật Giao dịch điện tử 2023. 

Trọng tài

Theo khoản 1, khoản 5 Điều 46 Luật Trọng tài thương mại 2010, trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, Hội đồng Trọng tài (i) căn cứ trên tài liệu, chứng cứ các bên cung cấp; (ii) Trong trường hợp Hội đồng trọng tài, một hoặc các bên đã áp dụng các biện pháp cần thiết để thu thập chứng cứ mà vẫn không thể tự mình thu thập được thì có thể gửi văn bản đề nghị Toà án có thẩm quyền yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp tài liệu đọc được, nghe được, nhìn được hoặc hiện vật khác liên quan đến vụ tranh chấp. Như vậy, về nguyên tắc việc đánh giá chứng cứ trong tố tụng trọng tài vẫn phải đảm bảo cáo tiêu chí như tố tụng tại tòa án.

Yêu cầu trưng cầu giám định tài liệu nếu có dấu hiệu AI tạo

Tòa án có thể tự mình hoặc theo yêu cầu của đương sự quyết định trưng cầu giám định tài liệu có dấu hiệu AI tạo ra theo quy định tại Điều 102 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015. Hội đồng trọng tài có thể tự mình hoặc theo yêu cầu của đương sự quyết định trưng cầu giám định hoặc tham vấn ý kiến của các chuyên gia theo khoản 3, khoản 4 Luật Trọng tài thương mại 2010.

>>> Xem thêm: Thủ tục giám định chứng cứ trong tố tụng dân sự

Xử lý chứng cứ giả mạo

Việc sử dụng chứng cứ giả mạo, dù được tạo ra bởi con người hay trí tuệ nhân tạo (AI) đều có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng trong cả tố tụng trọng tài và tố tụng tại Tòa án:

• Theo điểm d khoản 2 Điều 68 Luật Trọng tài thương mại 2010, một trong những căn cứ để Tòa án ra quyết định hủy phán quyết của Hội đồng trọng tài là có căn cứ để ra phán quyết là chứng cứ giả mạo.
• Theo khoản 2 Điều 103 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, trường hợp việc giả mạo chứng cứ có dấu hiệu tội phạm thì Tòa án chuyển tài liệu, chứng cứ có liên quan cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền xem xét theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự; nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường thiệt hại nếu gây thiệt hại.

Khuyến nghị của Luật sư

Thứ nhất, Trường hợp đương sự không có điều kiện tự thu thập chứng cứ nhưng có căn cứ cho rằng tài liệu, dữ liệu chứng cứ đang tồn tại tại bên thứ ba, thì có quyền đề nghị Tòa án hoặc Hội đồng Trọng tài yêu cầu tổ chức, cá nhân có liên quan cung cấp hoặc tiến hành thu thập theo thẩm quyền được quy định tại Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 và Luật Trọng tài thương mại 2010.

Thứ hai, Khi có căn cứ nghi ngờ tài liệu, chứng cứ đã bị làm giả, chỉnh sửa bằng công nghệ AI (deepfake, voice clone, text generation…), đương sự có quyền đề nghị Tòa án hoặc Hội đồng Trọng tài trưng cầu giám định hoặc yêu cầu tổ chức giám định độc lập đánh giá.

Thứ ba, trong quá trình tiếp nhận, khai thác và lưu trữ tài liệu, cần đảm bảo:

• Giữ nguyên trạng file gốc, không chỉnh sửa định dạng hoặc nội dung.
• Ghi nhận chi tiết quá trình thu thập (thời điểm, nguồn thu thập, phương thức lưu trữ…).
• Nếu là dữ liệu số, sao lưu định dạng ổn định (như WORM, blockchain, timestamping…) để bảo vệ tính toàn vẹn.

Thứ tư, Không nên sử dụng các đoạn văn bản, hình ảnh, âm thanh được tạo bằng AI nhưng không có nguồn gốc rõ ràng, chưa xác thực, vì có nguy cơ bị phản đối giá trị chứng cứ hoặc bị xem là tạo lập giả mạo, có thể dẫn đến rủi ro pháp lý, thậm chí bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu sử dụng tài liệu giả trong tố tụng.

Các câu hỏi thường gặp (FAQs) về rủi ro khi AI tạo chứng cứ

Dưới đây là các câu hỏi về rủi ro khi AI tạo chứng cứ:

Chứng cứ do AI tạo có được chấp nhận tại Tòa án không?

Theo Điều 93 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, chứng cứ phải là thông tin được thu thập hợp pháp, phản ánh khách quan và liên quan đến sự việc. Tài liệu do AI tạo không rõ nguồn gốc, không hợp pháp và không khách quan nên tài liệu AI tạo ra không thể gọi là chứng cứ.

Làm sao để xác minh chứng cứ do AI tạo ra?

Chứng cứ do AI tạo cần được xác minh qua nguồn dữ liệu gốc, phương pháp tạo lập, công cụ sử dụng và người kiểm soát quy trình. Nếu có nghi ngờ, có thể yêu cầu Tòa án trưng cầu giám định kỹ thuật số theo Điều 102 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 hoặc yêu cầu Trọng tài trưng cầu giám định theo khoản 3, khoản 4 Luật Trọng tài thương mại 2010 (nếu tranh chấp giải quyết bằng trọng tài). 

Tài liệu AI tạo ra nhưng không ghi nguồn dữ liệu thì có giá trị pháp lý không?

Không. Nếu chứng cứ không rõ nguồn gốc, không xác định được người tạo lập hoặc không chứng minh được dữ liệu đầu vào, thì không đáp ứng yêu cầu về tính xác thực và hợp pháp theo Điều 93 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015.

Tòa án có thể trưng cầu giám định độc lập đối với chứng cứ AI không?

Có. Khi có căn cứ cho rằng chứng cứ có thể bị can thiệp bởi công nghệ như deepfake, giả lập văn bản, hình ảnh, âm thanh…, Tòa án (Điều 102 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015) hoặc Trọng tài (khoản 3, khoản 4 Luật Trọng tài thương mại 2010) có quyền trưng cầu giám định độc lập để xác minh. 

Dịch vụ luật sư tư vấn hướng xử lý khi có căn cứ cho rằng chứng cứ do AI tạo

Các hạng mục luật sư tư vấn hướng xử lý khi có căn cứ cho rằng chứng cứ do AI tạo tại Luật Long Phan PMT:

• Hướng dẫn đề nghị Tòa án, Trọng tài trưng cầu giám định và không chấp nhận chứng cứ giả mạo.
• Hướng dẫn thủ tục yêu cầu xử lý hình sự đối với người tạo chứng cứ giả mạo.
• Hướng dẫn thủ tục yêu cầu bồi thường thiệt hại do chứng cứ giả mạo gây ra.
• Nhận đại diện ủy quyền tham gia các tố tụng.
• Nhận cử Luật sư bảo vệ quyền lợi cho thân chủ trong vụ kiện tranh chấp.

Kết luận

Trong thời đại mà một dòng lệnh có thể tạo ra cả một chuỗi dữ liệu “giả thật khó phân”, việc sử dụng AI tạo chứng cứ gây ra những nguy hại không chỉ với bên đối tụng mà cả chính bản thân người tạo. Dù công nghệ có thể hỗ trợ con người thu thập và trình bày chứng cứ nhanh chóng hơn, nhưng đây không thể xem là một chứng cứ. Quý khách hàng cần tư vấn chuyên sâu, cần sử dụng dịch vụ luật sư giải quyết tranh chấp tại Tòa án, Trọng tài liên hệ ngay Chúng tôi qua hotline 1900636387 để được hỗ trợ.

Tags: AI tạo chứng cứ, Chứng cứ giả mạo, Đánh giá chứng cứ, Trí tuệ nhân tạo (AI), Trưng cầu giám định